Senat Rzeczypospolitej Obojga Narodów
W 1569 r. w wyniku podpisania unii lubelskiej między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim powstał nowy twór polityczny noszący nazwę Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Oba te państwa łączyła unia realna. Oznaczało to, że oba kraje łączyła nie tylko osoba władcy (króla), jak w przypadku unii personalnej, ale i inne elementy. Korona i Litwa miały wspólny sejm, monetę i politykę zagraniczną. Oddzielne natomiast pozostały: wojsko, skarb i administracja. Na czele państwa polsko-litewskiego stał król, wybierany przez ogół szlachty. Była to, więc monarchia elekcyjna. Król nie miał pełni władzy, szlachta już przy wyborze stawiała mu pewne ograniczenia, zawarte w tzw. artykułach henrykowskich, które stanowiły miedzy innymi o wolnej elekcji czy zwyczaju zwoływania przez króla sejmu, co dwa lata. Poszerzały one rolę Senatu, od tej pory król nie mógł nic czynić w imieniu Rzeczypospolitej, bez zgody Senatu, artykuły te ustanawiały również funkcję tzw. senatorów rezydentów, którzy maja na stałe przebywać przy królu i stać na straży Korony. Osobnym dokumentem były pacta conventa, czyli osobny dokument zawierający zobowiązywania króla wobec szlachty. 6
Skład Sejmu uległ powiększeniu, w senacie zasiadało 140 senatorów, a w izbie poselskiej ok.170 posłów7 W skład senatu wchodzili tylko najważniejsi dostojnicy państwowi: z poszczególnych ziem - wojewodowie i kasztelanowie oraz dostojnicy służący przy królu - kanclerz, podkanclerzy, podskarbi. Marszałek nadworny, marszałek wielki a także senatorowie duchowni(od 1790 tylko katoliccy): arcybiskup gnieźnieński, noszący tytuł prymasa, arcybiskup lwowski oraz wszyscy biskupi. Obrady sejmu Rzeczypospolitej Obojga Narodów zwoływane były raz na dwa lata i trwały 6 tygodni - w przypadku sejmu zwyczajnego. Król mógł też zwołać w każdej chwili sejm nadzwyczajny, który obradował 2 tygodnie.8 Obrady odbywały się na Zamku Królewskim w Warszawie. Zaczynały się wspólna mszą i uroczystym otwarciem obrad w izbie senatorskiej. Następnie senatorowie i posłowie rozdzielali się i obradowali oddzielnie. Senat pod przewodnictwem króla zajmował się bieżącymi sprawami, najczęściej obejmujące politykę zagraniczną.9
Na 5 dni przed końcem obrad posłowie przechodzili do sali senatorskiej, by przedstawić swoje uchwały. Rozpoczynały się znów obrady izb połączonych. Każda uchwała musiała być zaakceptowana przez wszystkie trzy stany sejmujące: izbę poselską, senat i króla. Król sam rzadko zabierał głos a w jego imieniu obrady prowadził marszałek wielki. Zjawiskiem, które dramatycznie zaważyło na losach politycznych państwa, było liberum veto. Od 1652 r. ukształtowała się praktyka zrywania sejmów poprzez sprzeciw jednego posła. Po raz pierwszy zastosował ją poseł z Upity na Litwie, Władysław Siciński, który z inspiracji magnata Janusza Radziwiłła zerwał sejm. W miarę upływu czasu praktyka ta coraz bardziej się rozpowszechniła, gdyż była wygodnym środkiem do walki politycznej. Okazała się jednak zgubna, ponieważ zerwanie sejmu unieważniało jego wszystkie podjęte uchwały. Bez aprobaty sejmu władze wykonawcze nie mogły działać a tym samym nie mogły m.in. pobierać podatków. Dlatego też, aby państwo mogło działać część funkcji sejmu przejęły sejmiki, które opanowane przez magnatów nie działały z korzyścią dla Rzeczypospolitej. W Ciągu stu lat stosowania liberum veto (tj. do 1764 r.) zerwano aż 42 sejmy na ogólna liczbę odbytych 71 (prócz elekcyjnych), tj. około 60%, przy czym liczba ta z każdym panowaniem wzrastała.10
Analizując poszczególne zrywania, można stwierdzić, że na ogół odbywało się to za wstawiennictwem różnych frakcji magnackich, które to działały wspólnie z przedstawicielami obcych dworów. Był to dla nich najlepszy sposób zahamowania reform a tym samym wzmocnienia Rzeczypospolitej. Upadek polskiego parlamentaryzmu wiąże się z osłabieniem Korony, spowodowane licznymi wojnami i tą najgroźniejszą ze Szwecją (1655-1660). Przy coraz większym zmniejszaniu się poczucia obywatelskości, bardzo łatwo było znaleźć posła, który dla własnych korzyści majątkowych, podejmował się zerwać obrady sejmu.11
Położona Rzeczpospolita pomiędzy trzema mocarstwami, tj. Rosją, Prusami i Austrią, stała na przegranej pozycji w stosunku politycznym jak i militarnym czy gospodarczym. August II próbował zreformować ustrój państwa. Często stosując niekiedy bezwzględne metody. Aby zrealizować swe plany gotów był je wprowadzić za pomocą innych państw, choćby oddając część ziem. Można się domyślić, że jego postępowanie nie spotkało się z przychylnością magnaterii i szlachty. Mediatorem w tym konflikcie został car Piotr I, pod którego presją zwołano 1 lutego 1717 r. Sejm, zwany „niemym”. Wprowadzono m.in. podatki na armię obciążające także majątki szlacheckie. Rosyjska gwarancja ustroju Rzeczypospolitej, zaakceptowana przez sejm, oznaczała jednostronne uzależnienie się od Rosji, co stanowiło poważne zagrożenie ograniczenia suwerenności.12
Istotne zmiany w ustroju sejmu zaszły w drugiej połowie XVIII w. Sejmy rozwinęły swą działalność ustawodawczą i od 1764 r. Do końca I Rzeczpospolitej nie zerwano ani jednego sejmu. A stało się to za sprawą m.in. stronnictwa Czartoryskich, doprowadzili oni do tak zwanych Sejmów skonfederowanych w czasie, których Izba Poselska i Senat obradowały razem (zawiązywano osobne konfederacje posłów i senatorów koronnych, osobno litewskich). Sejm obradujący pod szyldem konfederacji podejmował uchwały większością głosów, a więc zasada liberum veto nie obowiązywała.. Jednak pod naciskiem Rosji i Prus w 1766r. podjęto uchwałę, która potwierdzała zasadę jednomyślności. Pod naciskiem wojsk rosyjskich, następny sejm odbył się w 1767 roku. 13
Głównym dorobkiem tego sejmu były prawa kardynalne z 1768 roku, które miały charakter ustawy zasadniczej, nawiązywały one do artykułów henrykowskich, których zakres rozszerzono. Przy uchwalaniu takich spraw jak: podatki, liczebność wojsk, wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju, funkcjonowanie sejmu i sejmików, funkcjonowała zasada jednomyślności. Większością głosów rozstrzygano jedynie sprawy ekonomiczne. Autorką tych praw była caryca Katarzyna II.14
W wyniku upadku konfederacji barskiej i dokonanego rozbioru ziem Rzeczypospolitej przez Rosję, Prusy i Austrię w 1773 r. zwołano nadzwyczajny sejm pod naciskiem zaborców. Domagano się na tym połączonym z dwóch izb sejmie, zgody na dokonany rozbiór. Wybrano 97 osobową delegacją, która miała podjąć prace w celu przygotowania odpowiednich dokumentów. Na tym sejmie utworzono także Komisję Edukacji Narodowej (1774r.).15
Aby podjąć próbę naprawy Rzeczypospolitej zwołano na 6 października 1788 roku Sejm (nie odbywał on się pod bezpośrednim naciskiem wojsk rosyjskich, gdyż były one zajęte wojną z Turcją), obradował on pod węzłem konfederacji. Zapadły na nim takie decyzje jak podniesienie liczby wojska do 100 tysięcy. W tym celu utworzono tzw. ofiarę dziesiątego grosza, czyli stały podatek dochodowy obciążający szlachtę. Nie przyniósł on zamierzonych efektów, gdyż szlachta obniżała swoje dochody i ostatecznie udało się utworzyć armie liczącą 46 tysięcy żołnierzy. W 1790 roku upłynęła kadencja sejmu, ale aby dokończyć zapoczątkowane reformy zdecydowano przedłużyć obrady o kolejne dwa lata. Sejm ten przeszedł do historii znany, jako „Sejm Wielki” nie tylko ze względu na jego długość, ale także ostatecznego dzieła, jakim była, uchwalona ustawa rządowa, znana, jako Konstytucja 3 maja.16
Prace nad konstytucja rozpoczęto 4 grudnia 1790 roku, gdy Ignacy Potocki przekazał królowi dziewięciopunktowe ramowe pro memoria. W trakcie przygotowania ostatecznej wersji konstytucji, sejm uchwalił dwie ustawy, które to zakres w znacznym stopniu regulowała przygotowywana konstytucja. Uchwalono ustawę o sejmikach, która to uderzała w magnaterie odbierając im część prawa także uchwalono prawo o miastach. Przyjęcie tej drugiej miało na celu zapewnienie poparcia mieszczan dla przyszłej konstytucji. Pod koniec kwietnia prace nad konstytucją dobiegły końca. W porozumieniu z królem, zdecydowano o jak najszybszym przyjęciu jej przez sejm. Twórcy projektu, obawiając się sprzeciwu opozycji, zwołali obrady na 2 maja. Sesja przez to, że odbywała się zaraz po świętach wielkanocnych, nie wzbudziła szerszego zainteresowania. Po burzliwych wielogodzinnych dyskusjach, i sprzeciwu części opozycji, ustawa rządowa została uchwalona i król wezwał obecnych do pójścia z nim do katedry w celu złożenia uroczystej przysięgi.17
Pierwsza w Europie, a druga na świecie nowoczesna konstytucja, regulowała kwestie społeczno-polityczne, prawa i obowiązki obywateli oraz zasady sprawowania władzy. Konstytucja składała się z 11 rozdziałów: I. Religia panująca, II. Szlachta-ziemianie, III. Miasta i mieszczanie, IV. Chłopi włościanie, V. Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych, VI. Sejm, czyli władza prawodawcza, VII. Król. Władza wykonawcza, VIII. Władza sądownicza, IX. Regencja, X. Edukacja dzieci królewskich, XI. Siła zbrojna narodowa.18
W Konstytucji 3 Maja przewaga należała sejmu, złożony z liczącej 204 posłów izby poselskiej i 102 członków senatu, miał sprawować władzą prawodawczą, funkcje kontroli oraz nadzoru nad egzekutywą. Do funkcji sejmu należało także ratyfikowanie umów i traktatów międzynarodowych. Król bez porozumienia z odpowiednim ministrem, nie mógł wprowadzić w życie swoich aktów. Król przewodniczył Straży Praw( gabinet ministrów), w skład wchodził także marszałek izby poselskiej bez prawa głosu, miał on, zatem możliwość kontrolowania władzy wykonawczej. Przewidziano odpowiedzialność konstytucyjna ministrów, których sejm w połączonych izbach miał prawo postawić przed sąd sejmowy, a także odpowiedzialność parlamentarną, gdyż połączone izby w głosowaniu tajnym mogły wyrazić wotum nieufności wobec ministra. Król zobowiązywany był odwołać takiego ministra.19
Kompetencje senatu nie było wielkie, uzyskał on jedynie w zakresie ustawodawstwa prawo weta zawieszającego. W przypadku nieprzyjęcia projektu przez senat i tak ostateczną decyzje podejmowała izba poselska następnej kadencji. Senatorowie nie otrzymali prawa inicjatywy ustawodawczej. Zmniejszona została rola senatu rewizji konstytucji przewidzianej, co 25 lat.20
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.